TÜRKİYE’DE İYOT SORUNU: GUATR VE BÜYÜME BOZUKLUĞU
TÜRKİYE’DE İYOT SORUNU: GUATR VE BÜYÜME BOZUKLUĞU
- EŞREF ATABEY
Jeoloji Yüksek Mühendisi / Tıbbi Jeoloji Uzmanı / Yazar
Bir ülke halkının sağlıklı olması hali, bireylerin büyük oranda iyot elementi alımına bağlıdır. Vücudumuzun gelişmesi, beyin ve sinir sistemimizin çalışması, aktivitelerimizin ve vücut sıcaklığının devam etmesini sağlayan tiroit bezi hormonlarının üretimi için iyot elementi gereklidir [1]. Dünya Sağlık Örgütü raporuna göre, vücudun günlük iyot ihtiyacı yaklaşık 150-200 mikrogramdır.
İyot, özellikle tiroit bezlerinde, deride, genel kemik sisteminde mevcuttur. İyodun, hücrelerde büyüme ve enerji üretiminden sorumlu olan pankreas hormonlarının üretimi, besinlerden enerji kazanımında işlevi vardır. Eksikliğinde ise guatr, büyüme bozukluğu, aşırı kilo, dikkat eksikliği, yorgunluk olur [1, 2, 3, 4].
Jeolojik yapısına bağlı olarak Türkiye yüksek plato ve sıradağlara sahiptir. Yüksek plato ve dağlık alanlarda ve iç bölgelerdeki toprak ve içme sularında iyot düzeyleri düşüktür. Yerkabuğunda bulunan iyot, erozyon, yağmur, buzlanma gibi nedenlerle yıkanarak toprakta azalmaktadır. Düşük iyot değerleri sonuçta insanların yeterli iyot alamamalarına ve ciddi sağlık sorunlarına neden olmaktadır [2].
Türkiye’nin birçok alanında bulunan demir ve alüminyumca zengin kırmızı topraklar, Akdeniz Terra Rossa tipi topraklar iyot elementini tutarak, suya ve toprağa geçmesini engellemektedir.
İyot elementi
İyot elementinin sembolü ‘’I’’, atom numarası 53’dür. Serbest halde koyu gri renkli, metal parıltılı ve sert bir elementtir. Adını, buharının menekşe renginden almıştır. Az miktarda ısıtıldığında menekşe renkli buhara dönüşür. Serbest iyodun etkisiyle nişasta mavi renge dönüşür. İyot, benzin, alkol, petrol ve benzolde iyi çözünmektedir. Hidrojen ile birleştiğinde ise suda çözünür ve hidro-iyodik asit oluşur; rengi pembe olur [2, 4, 5, 6,7].
Şekil 1-İyot [2, 7].
İyot eksikliği
İyot eksikliğinin hamile kadınlarda düşüklere, ölü doğumlara; bebek ve çocuklarda büyüme geriliği, zeka geriliği, sağırlık, cücelik, hipo-tiroid, yeni doğanlar ile bebek ölümlerinde artışa; çocuklarda ve gençlerde büyüme geriliği, okul başarısızlığı, anlama ve öğrenmede güçlüklere; yetişkinlerde, hipo-tiroid, zihnin yeterli çalışmamasına ve güçsüzlüğe, verim düşüklüğüne neden olduğu belirtilmektedir [3]
Kayaçlarda iyot
İyot elementini absorbe etme özelliğinden dolayı çökel kayaçlar içinde kiltaşlarında iyot içeriği daha fazla zenginleşmekte, kil bakımından zayıf olan kumca zengin, kumlu kayaçlarda iyot daha fakir olmaktadır [4, 8]. En yüksek iyot derişimi 44 mg/kg’a kadar çıkan değerlerle bazı bitümlü şeyllerde ve organik açıdan zengin şeyllerde bulunmuştur.
Topraklarda iyot
Toprakların iyot içeriği kayaçlardan 20-30 kat daha fazladır. Ilıman ve kuzey bölgelerde yer alan organik topraklarda 18 ile 25 arasında, kireçli kahverengi topraklarda 1-5, kahverengi orman topraklarında 1-2, kurak ve yarı kurak bölgelerde bulunan kahverengi topraklarda 1,7-2,9 arasında, tuzlu topraklarda ise 3-4 miligram/kilogram iyot bulunur [8].
Deniz suyunda iyot
Deniz suyunun buharlaşması ile atmosferde 3 ile 50 nanogram/m3 ve havada ise ortalama 10-20 nanogram/m3 iyot vardır. Deniz suyunda iyot, çözünmüş iyodür şeklinde bulunur. Miktarı ise 50 mikrogram/litredir [9].
Besinlerde iyot
İyot elementi deniz balıkları, deniz yosunu, deniz lahanası, sebze (zeminin içerdiği iyot miktarına bağlı), iyotlu yemek tuzu, havuç, soğan, nohut, lahana, domates, patates, balık karaciğeri, sarımsak ve mantarda bulunur.
Günlük besinlerin iyot kapsamı çok değişkendir. Soya fasulyesi, pamuk tohumu, yer fıstığı gibi proteinli bitkilerde iyot miktarı 0,1-0,2 miligram/kilogram, tahıllarda ise 0,04-0,1 miligram/kilogram arasındadır [8].
İyot elementi deniz balıkları, deniz yosunu, deniz lahanası, toprağın içerdiği iyot derişimine bağlı oranlarda sebzelerde, iyotlu yemek tuzu, havuç, soğan, nohut, lahana, domates, patates, balık karaciğeri, sarımsak ve mantarda bulunur.
Kastamonu yöresindeki yapılan çalışmalarda çeşitli bitkilerde iyot kapsamları 177-2580 mikrogram/kilogram olarak saptanmıştır [10].
Dünya’da iyot
Deniz yosunlarında 500-8500 mg/kg, deniz tuzunda 0,005 mg/kg olmak üzere tahmini 8.5 milyar ton, sularda çözünmüş doğalgaz alanlarında, örneğin Japonya’da 100-150 miligram/kilogram ve tahmini toplam 4.9 milyon ton, Şili potasyum nitrat sahalarında tahmini 9 milyon ton, Dünyada diğer doğal gaz sahalarında toplam olarak onlarca, binlerce miligram/kilogram ve tahmini 1.1 milyon ton olmak üzere, Dünyada toplam 8.65 milyar ton iyot rezervi bulunmaktadır [11].
İyot kullanımı
İyot, %24 tıbbi görüntülemede kontrast madde, %17 antimikrobiyal maddeler, %16 endüstriyel katalizör, %11 eczacılık, %10 LCD, %7 yemek katkıları, %6 dengeleyici, %4 tuz katkıları, %2 herbesitler ve %3 diğer alanlarda kullanılmaktadır [2, 4, 12].
Şekil 2- İyodun kullanımı [2, 4, 12].
İyot ve sağlık
İçme suyunda sağlık açısından iyot bulunma sınırı 10 mikrogram/litredir. İnsan vücudunda 20-50 mikrogram arasında bulunan iyot, özellikle tiroit bezlerinde, deride, genel kemik sisteminde mevcuttur. İyodun, hücrelerde büyüme ve enerji üretiminden sorumlu olan pankreas hormonlarının üretimi, besinlerden enerji kazanımında işlevi vardır. Eksikliğinde ise guatr, büyüme bozukluğu, aşırı kilo, dikkat eksikliği, yorgunluk olur [1, 2, 8 13]. İyodun vücuttaki temel fonksiyonu, tiroit bezi hormonlarının üretimine yardımcı olmaktır [1, 6, 8].
Günlük iyot ihtiyacı
Dünya Sağlık Örgütü raporuna göre, vücudun günlük iyot ihtiyacı yaklaşık 150-200 mikrogram olup, yeterli bir beslenmeyle bu miktar alınabilmektedir. Belirlenen günlük iyot gereksinimi,
0-9 aylık olan çocuklarda; 90 µg/gün,
6-12 yaş arasında; 120 µg/gün,
Genç erişkinlerde ve erişkinlerde; 150 µg/gün,
Hamilelerde ve emzirme aşamalarında; 250 µg/gündür.
İnsanlarda görülen iyot eksikliği üç grupta toplanabilir [1, 6, 10].
Hafif iyot eksikliği
Okul çocuklarında %5-20 guatr sıklığı görülür. Ortalama idrar iyodu 3,5-5,0 mikrogram/litredir.
Orta iyot eksikliği
Guatr sıklığı %30’a kadar çıkar, idrarda iyot 2,0-3,5 mikrogram/litre düzeyindedir, yer yer hipotiroid gözlenir.
Şiddetli iyot eksikliği
Guatr sıklığı %30’un üzerindedir. İdrarda iyot düzeyi 2,0 mikrogram/litre altında olup, endemik kretenizm hastalığı %1-10 sıklıktadır [1, 6, 10].
Guatr
Guatr; vücuttaki iyot eksikliğinin gözle kolayca görülebildiği ve tüm yaş gruplarında rastlanan bir hastalık türüdür. Guatr, resimlerde görüldüğü üzere, tiroid bezinin hormon üretimi için gereken iyotu bulamamasına bağlı olarak büyümesi sonucu oluşur. Tiroid bezi, boynun ön yüzünde, nefes borusunun iki yanında yer alan yutkunmakla hareketli bir iç salgı bezidir. Bu bezin iltihabi ve tümörol olmayan büyümelerinde hastada ortaya çıkan belirtilerini göz ardı etmemek gerekir.
Sigara içenlerde, tiroid hormonu üretimini engelleyen tiyosiyanat maddesi arttığı için guatr daha sık görülür. Guatrı olan bir hastanın ortaya çıkan belirtilerini göz ardı etmemek gerekir. Hastalık nedeniyle parmak ve dil ucunda titreme, sinirlilik, sıcağa dayanamama, zayıflama ve bazı türlerinde boyunda şişlik görülür. Kadınlarda guatr hastalığına erkeklerden 20-30 kat daha fazla karşılaşılır. Guatr, ergenlik çağındaki genç kızlarda daha yaygındır. İyot eksikliğinin, cenin ve bebeklik dönemlerinde beyin gelişimi ve işlevleri ile yakın ilişkisi vardır [1, 6].
Şekil 3- Guatrlı hasta [2].
Şekil 4- Himalayalarda endemik guatr hastası kadınlar görülmektedir [14].
Kretenizm
Tiroid bezinin kana yeterince salgı verememesi sonucu oluşan, fiziksel, ruhsal ve duygusal gelişimin duraklamasıyla beliren hastalıktır. Guatrın nedeni, ana kayaçtaki düşük iyot içeriklerine bağlı olarak içme suyundaki düşük iyot miktarından kaynaklanmaktadır. Guatrojen maddeler, iyot eksikliği konusunda en az iyot eksikliği kadar önemlidir.
Şekil 5- Kretenizm hastası kişiler (Çin). Soldaki kişi yaklaşık 50 yaşında, sağdaki ortadaki ile soldaki fiziksel olarak normal yaşında bir kişidir. Ortadaki 50, sağdaki 30 yaşında olmalarına karşın, kretenizm hastası olduklarından fiziksel olarak 9 ve 5 yaşındaymış gibi görünmektedir [15].
Şekil 6- 17-20 yaş arası aynı yaşta bir erkek ve 3 kadın görülmektedir. Üç kadın da kretenizm hastasıdır [14].
Guatrojenler
Tiroid hormonunun sentezini bozarak tiroidin büyümesine neden olabilirler. En önemli guatrojen kaynakları; lahana, içme sularında doygun ve doygun olmayan hidrokarbonların disülfitleri, içme suyunda Escherichia coli bakterisi ve bakteriyel ürünleri, soya fasulyesi, pamuk tohumu, keten tohumu, bezelye, yer fıstığıdır [8].
Antagonistik maddeler
İyot metabolizmasını bozan antagonistik maddeler; yüksek arsenik, flor veya kalsiyum diyeti, düşük veya yüksek kobalt, selenyum, uranyum düzeyleri ve düşük mangandır. Yüksek kalsiyum diyetinin yanı sıra sert sular da iyot açığını arttırabilir.
İyot alımını engelleyen kimyasallar
İyot alımını engelleyen çevresel kimyasallar da vardır. Bunların başlıcaları perklorik asit, tiyosiyanat ve nitrattır [16]. Perklorik asitten sonra iyodun tiroid bezi tarafından alımının diğer önemli potansiyel inhibitörü tiyosiyanattır. Ortam sıcaklığı da diğer bir guatrojendir.
Tiyosiyanat
Tiyosiyanat iyonları kompleks anyon olup, siyanatın bir metabolitidir. Gıdalarda yaygındır. Siyanat ya doğal olarak gıdalarla ya da tütün dumanı ile vücuda alınır. Siyanit en çok kayısı, şeftali, erik ve kiraz gibi çekirdekli meyvelerde, badem, soya fasulyesi, lima fasulyesi, darı, lahana, brokoli ve şeker kamışı gibi değişik bitkiler ile farklı meyvelerde, tohumlarda, köklerde ve yapraklarda doğal olarak bulunur [16, 17]. Ayrıca süt tozunda ve bebek mamalarında da tiyosiyanat saptanmıştır. Dünya haritasında iyot eksikliği oranları verilmiştir. Çin’de 425 milyon insan, dünya nüfusunun da %40’ı bu rahatsızlıkların tehdidi altındadır [2, 7].
Dünya’da iyot eksikliği
Dünyada en az 2 milyar insan, iyot ve selenyum gibi elementlerin de dahil olduğu mikrobesin beslenme bozukluğu göstermektedir [18]. Himalayalar, And Dağları ve Afrika’nın iç kısımlarında ağır iyot eksikliği önemli toplumsal sorun oluşturur. Çin’de 425 milyon insan, Dünya nüfusunun da %40’ı bu rahatsızlıkların tehdidi altındadır [2, 7].
Türkiye’de iyot eksikliği
Sağlık Bakanlığı’na göre Türkiye’nin batı bölgelerinde hafif, İç Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerine doğru gidildikçe artan bir iyot eksikliği tablosu saptanmıştır [73]. İyot eksikliği görülen yörelerde yaşayan ev kadınları, yaşamlarının büyük bölümünü kendi evlerinde geçirmek zorunda kaldıklarından, genellikle ev dışına sıklıkla giden erkeklere göre daha fazla guatr hastalığına yakalanma riski taşımaktadırlar. Bunun da nedeni dışarıda içilen içeceklerden bir şekilde iyot ihtiyacının karşılanmasıdır [59].
Şekil 7
Öneriler
1- Sofra tuzuna potasyum iyodür katılması
Endemik bölgelerde toprak, bitki ve sulardaki iyot miktarına göre sofra tuzuna potasyum iyodür karıştırılmalıdır. Amerika Birleşik Devletlerinde guatrın yaygın olduğu bölgelerde 1 ton sofra tuzuna 100 gram potasyum iyodür katılmaktadır [8, 10, 2].
2-Sofra tuzu kaliteli olmalıdır.
3-İyotlu tuzlar parafinlenmiş şişelerde saklanmalı ya da polietilen torbalarda muhafaza edilmelidir. İyotlu sofra tuzu hava geçirmez, sızdırmaz ve sımsıkı kapalı polietilen torbalarda ve kaplarda saklanırsa iyot 11 ayda ancak %25 kayba uğramaktadır [8, 10, 2].
4-Ayrıca iyotlu tuz yemek pişirme sırasında yemeğe katıldığında iyot kaybı meydana geldiğinden yemek piştikten sonra katılmalıdır.
5-Deniz yosunu, organik iyodun önemli kaynaklarından biridir. Meyve ve sebzede çoğu zaman bulunmayan mineraller ve mikroelementler deniz yosununda yüksek miktarda bulunur. Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada da kurutulmuş deniz yosunlarının yaprakları iyotlu gıda olarak kullanılır.
6-İyotlu tuz kullanımının yanı sıra çeşitli besinlere de iyot karıştırılabilir. Örneğin Meksika’da iyot, tatlılara eklenmektedir. Ayrıca iyotlu tuzun her gün belirli bir baharatla alınması ya da ekmeğe katılması alınabilecek önlemlerdendir [8, 10, 2].
7- İyot yetersizliğinin olduğu bölgelerde alınacak başlıca önlem, kişilerin günlük iyot alımlarını arttırır. Özellikle bu önlem guatr bulgusunun henüz mevcut olmadığı çocuklarda ve erişkinlerde daha etkili olup, iyot alımındaki artış var olan guatrı tedavi etmekten çok, guatrın görülme sıklığının azalmasında etkili olur.
Bunu sağlamak için yapılan uygulamaların temeli, sık yenen besinlerin iyotla zenginleştirilmesine dayanmakta ve pek çok ülkede aşağıdaki yöntemler kullanılır [19]:
■Dünyada en sık kullanılan yöntem tuzun iyotlanmasıdır.
■Tuzun iyotlanmasının tercih edilmesinin nedenleri; yaygın kullanımlı bir tüketim ürünü olması ve pek çok faktörden etkilenmemesi,
■Tuzun iyotlanmasının teknik olarak basit olması,
■Komplike araç-gereç gerektirmemesi,
■Tuzun iyotlanmasına yönelik global strateji geliştirilmesi, uygulanması ve izleniminin kolay olması,
■Tuzun iyotlanması ile tuzda; renk, koku, tad değişikliği olmaması,
■Ekmeğe iyot katılması,
■İyot tabletleri kullanılması,
■İyotlu yağ enjeksiyonu ya da iyotlu yağ kapsülleri kullanılması,
■İçme suyunun iyotlanması,
■Düşük maliyetli ve yıllık olarak kişi başına tüketim fiyatının ucuz olması sayılabilir.
Dünyanın birçok ülkesinde insanların günlük iyot alımlarını arttırmak amacı ile iyotlu tuz kullanımlarının sağlanması çabaları başarılı sonuç vermiş ve son yıllarda birçok ülkede bu yönde özel çalışmalar başlatılmıştır.
Vücudumuzun gelişmesi, beyin ve sinir sistemimizin çalışması, aktivitelerimizin ve vücut sıcaklığının devam etmesini sağlayan tiroit bezi hormonlarının üretimi için iyot gereklidir.
Şekil 8
Yazı 24.1.2023 tarihinde temizmekan.com portalında yayımlanmıştır. İyot hakkında daha fazla bilgiyi ‘’İyot elementinin doğada bulunuşu ve canlılar için önemi’’ kitabında bulabilirsiniz.
Kaynaklar
[1] Zimmermann, M. B. 2006. Iodine and the iodine deficiency disorders. Present Knowledge. ILSI.
[2] Atabey, E. 2014. İyot Elementinin Doğada Bulunuşu ve İnsan Sağlığı İçin Önemi. MTA Yerbilimleri ve Kültür serisi-11. 87s.
[3] Pekcan, G. 2008. Türkiye’de iyot sorunu. Uluslararası Katılımlı Tıbbi Jeoloji Kitabı (Ed. Eşref Atabey). 96-97.
[4] Fuge, R. 2005. Soils and iodine deficiency. Medical Geology (Eds. O. Selinus, B. Alloway, J. A. Centone, R. B. Finkelman, R. Fuge, U. Lindh ve P. Smedley), Chapter, 16, 417-433.
[5] Atabey, E. 2015. Elementler ve Sağlığa etkileri. Hacettepe Üniversitesi Mezotelyoma ve Medikal Jeoloji Uygulama ve Araştırma Merkezi yayın No:1.
[6] Eşref Atabey. 2021. Elementler ve Sağlık, Sarmal Kitabevi. 491s. 1.Baskı, Mayıs 2021. İstanbul.
[7] http://www.rsc.org/periodic-table/element/53/iodine
[8] Halilova, H. 2004. Mikroelementlerin (I, Zn, Co, Mn, Cu, Se) biyojeokimyası. İlke-Emek yayınları,110s. Ankara.
[9] Wong, G. T. F. 1991. The marine geochemistry of iodine. Rev. Aquat. Sci., 4, 45-73.
[10] Halilova, H. ve Sözüdoğru, S. 1998. İyot insan sağlığı çevre. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü. 25s.
[11] Khajeh, M. 2007. Gorgan Bölgesi (İran) iyot üretimi çalışmaları sunumu (yayımlanmamış).
[12] http://www.gasukai.co.jp/english/iodine/
[13] Gerald, F. C. Jr. 2005. Geological impacts on nutrition..Medical Geology (Eds. O. Selinus, B. Alloway, J. A. Centone, R. B. Finkelman, R. Fuge, U. Lindh ve P. Smedley), Chapter, 7, 161-177.
[14] www.unc.edu-jenhoppeIDDimages.pdf.pdf
[15] Centone. J. A. 2008. Diversity of Trace elements and toxic metal ions in environmental health and human diseases. U.S. Armed Forces Institute of Pathology Washington, DC (Centone diversity trace elements.pdf). Centone, R. B. Finkelman, R. Fuge, U. Lindh ve P. Smedley), Chapter, 3, 43-60. Elsevier, Amsterdam.
[16] Özpınar, A. 2010. Çevresel guatrojenler (NIS inhibitörleri) ve subklinik hipotiroidizm. Acıbadem Universitesi Sağlık Bilimleri Dergisi. 1, 4.214-219.
[17] ATSDR (Agency for Toxic Substances and Disease Registry). 2006. Toxicological Profile for Cyanide (Uptake). Atlanta, GA: U.S. Department of HumanHealth and Human Services, Public Health Services.
[18] Saka, N. 2000. Türkiye’de iyot eksikliği. 22. Pediatri Günleri, 2000’li Yıllarda Çocuk Sağlığı Kongresi Bildiri Kitabı, 38-40. İstanbul.
[19] http://saglik.tr.net/beslenme_sagligi_iyot.shtml
