DALAMAN ÇAYI’NDA TARIMSAL KURAKLIĞA YOL AÇAN BARAJLARA BİR YENİSİ EKLENİYOR: KARAİSMAİLLER HES
DR. EŞREF ATABEY
Jeoloji Yüksek Mühendisi / Tıbbi Jeoloji Uzmanı / Yazar
Bir önceki yazımda, meteorolojik ve hidrolojik kuraklığın etkilediği Dalaman Çayı üzerinde kurulan barajlardan ve bu barajların tarımsal kuraklığa yol açtığından söz ederek çevresel yönden verdiği zararlarını otuzdört madde halinde sıralamıştım. Makaleye https://www.bodrumguncelhaber.com/dalaman-cayi-can-cekisiyor/?amp=1 linkten ulaşılabilir.
Dalaman Çayı üzerinde faaliyette olan 16 baraj ve HES bulunur. Bir tek çay üzerinde kurulu bu kadar çok sayıda baraj yetmezmiş gibi, bunlara şimdi de Karaismailler regülatörü ve HES ekleniyor.
Türkiye’de üzerinde bu kadar fazla sayıda baraj ve HES kurulan bir başka örneği olan akarsu yok.
Su ve gıda güvenliği bakımından, barajlar ve hidroelektrik santrallerinin (HES) aşağıda sıraladığım çevreye olumsuz etkilerine bakılırsa, ‘barajlar çözümün değil, sorunun bir parçasıdır.
Üzerine baraj kurulan nehirler, akıntıyla su havzasına besin ve mineralleri taşıyamaz hale gelir. Bu da daha çok erozyon, yağmur suyunun daha çok emilimi, daha çok tatlı su kaybına neden olarak çölleşme sorununu arttırır. Bir ekosisteme can veren nehirdir. Aynı bizim damarlarımız gibi. Organizmamızın her tarafına kan taşıyan damarlarımız gibi. Damarlarımız tıkandığında yaşadığımız şeyin adı kalp krizidir. Barajlar gezegenimizin damarlarını tıkar. Bilimsel çalışmalar barajların zararlarının çok ve birçoğunun da geri dönülemez olduğunu ortaya koydu.
DALAMAN ÇAYI
Muğla, Denizli ve Burdur il sınırları içinde kalan Dalaman Çayı; Çameli ve Dirmil Yaylaları üzerinde doğup, 201 km yol kat ettikten sonra Akdeniz’e dökülür. Dalaman Çayı’nın esas kolu olan Horzum Deresi, Güntutan Dağları’ndan doğar (2000 m), kuzeye doğru akarak Gölhisar Ovası’na girer. Gölhisar-Acıpayam ovalarında büyük bir kavis çizerek batıya doğru akarken, doğudan Çavdır Deresi’ni, kuzeyden ise Aksu Deresi ile Karaçay kollarını alır. Dalaman Çayı, Acıpayam Ovası bitiminden itibaren güneybatıya döner. Sandalcık Mevkii’nde doğudan en önemli kollarından biri olan Hüsniye Deresi ile birleşir. Daha sonra Dalaman Çayı, güneybatıya doğru akarken, doğudan Kılcan Deresi’ni, batıdan ise Gökçay ve Cehennem Deresi’ni alır ve Dalaman Ovası’nın ortasından akarak Akdeniz’e ulaşır.
Dalaman Çayı geçtiği yerlere hayat verir. Yüzyıllardır Dalaman-Ortaca Ovasını sulamaktadır. Canlılar için yaşam kaynağı olmaya devam ediyor. Doğa insan içindir; anlayışıyla, çayın boğazlarına kurulan 16 baraj ve HES ile artık can çekişiyor. Buna bağlı olarak son yıllarda çayın suyu giderek azalmakta ve çay yatağında kurumalar gözlenmektedir. Dalaman Çayı ve kolları üzerinde çaya nefes aldırmayacak kadar çok sayıda peş peşe sıralanan baraj ve hidroelektrik santralleri yer alıyor. Çayın boğazı adeta sıkılmış ve boğulması pek yakındır.
Şekil 1
KARAİSMAİLLER REGÜLATÖRÜ VE HES
Denizli Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği İl Müdürlüğünün 13.11.2023 tarihli Nihai ÇED Raporu duyurusuna göre, Cohen Enerji Grup A.Ş. tarafından Denizli, Acıpayam ilçesi sınırları içerisinde, Dalaman Çayı üzerinde “Karaismailler Regülatörü ve HES (22,500 MWm / 21,608 MWe)” kurulması ve işletilmesi planlanmaktadır.
Karaismailler Regülatörü ve HES projesinin membaında; kuyruksuyu kotu 887 metre ve proje debisi 11 m³/s olan işletmedeki “Darıveren HES” projesi yer alır. Karaismailler Regülatörü ve HES projesinin mansabunda ise; proje debisi 40 m3 /s, maksimum işletme su kotu 600 metre olan ve radyal kapaklı tipinde regülatör yapısına sahip, planlama aşamasındaki “Sandalcık Regülatörü ve HES” projesi yer alır.
Karaismailler HES projesi inşaatının üç yıl içerisinde tamamlanması, projenin ekonomik ömrü inşaat dahil 49 yıl olarak öngörülmüş. Faaliyet sahibi bu ömrü tamamladığında işletmeyi kapatma hakkına sahiptir.
Projenin ilk aşamasında, ÇED Başvuru Dosyasında; bir adet “Geçirimsiz Malzeme Alanı” ve bir adet “Kaya Malzeme Sahası”nın kullanılacağı beyan edilmiş olmasına karşın verilen bu maden ocaklarının ruhsatlandırma işlemlerinin ÇED süreci içerisinde tamamlanamayabileceği göz önüne alınarak maden ocaklarının ÇED Raporu kapsamından çıkarılmasına karar verilmiş.
Kazı fazlası malzemenin depolanabilmesi amacıyla alternatif olarak üç farklı depolama alanı (hafriyat depolama alanı) belirlenmiş. Söz konusu alanın uygunluğu için DSİ 21. Bölge Müdürlüğü’ne başvuruda bulunulmuş. DSİ 21. Bölge Müdürlüğü’nün 28.04.2023 tarihli görüş yazısında; ‘’Bir numaralı Hafriyat Depolama Alanı içerisinden mevsimsel akışlı kuru dere yatakları geçtiği, Üç numaralı Hafriyat Depolama Alanı da Dalaman Çayı sınırında, muhtemel taşkın sahasında olduğu, ayrıca üç numaralı alan planlama aşamasında bulunan Sandalcık HES projesinin rezervuar alanında yer aldığı, doğu sınırından da mevsimsel akışlı kuru dere yatağı geçmekte olduğu ve bu nedenle bir ve üç numaralı Hafriyat Depolama Alanları Bölge Müdürlüğünce uygun görülmediği’’ belirtilmiş.
‘’Kırma Eleme Tesisi ve Beton Santrali” projesi’nin yapılacağı derenin mevcut durumda bölgedeki sulamada kullanılan tek dere olması ve projenin yapılacağı bölgedeki tarlaların bölgenin yapısı itibariyle nadir tarım alanları olmasından dolayı tarımcılık faaliyetini sekteye uğratacağı ayrıca beton santralinin yerleşim alanına çok yakın bir şekilde konumlandırılmasının tarım alanlarına zarar vereceği düşüncesiyle Acıpayam Belediyesi ve yöre halkının talepleri göz önünde bulundurularak Hazır Beton ve Kırma-Eleme Tesisi proje kapsamından çıkarıldığı, proje kapsamında herhangi bir malzeme ocağı açılmayacağı, ihtiyaç duyulan agrega, öncelikli olarak proje ünitelerinin temel kazıları sonucu meydana gelecek kazı fazlası malzemelerden temin edileceği, bu malzemenin yetmemesi durumunda dışardan satın alma yoluyla temin sağlanacağı, kazı fazlası malzemenin dışardan temin edilmesi durumunda, proje bölgesinde bulunan ruhsatlı ve ÇED kararı bulunan malzeme ocaklarından temin sağlanacağı da’’ belirtilmiş.
İletim Tüneli inşaat çalışmaları esnasında patlatma yapılması, Dalaman Çayı ana kolu üzerinde 702 metre ile 600 metre su kotları arasında kalan brüt düşünüm enerjiye çevrilmesi planlandığı, Regülatörde Birbuçuk metre genişliğinde bir adet balık geçidi ve dört metre genişliğinde, iki gözlü bir adet çakıl geçidi düşünüldüğü projenin Nihai ÇED raporunda bahsedilmektedir.
İnşaat esnasında öncelikle suyun sağ yamaçta derive edilerek Karaismailler Regülatörü’nün sol yamacında bulunan çakıl geçidinin yapılması, daha sonra ise suyun yapılan bu kesime alınarak regülatörün kalan taraflarının tamamlanması düşünüldüğü,
Cebri boru uzunluğu 110 metre, çapı üç metre olacağı, üretilen enerjinin, ünite transformatörleri vasıtası ile yükseltildikten sonra 31,5 kV kapalı şalt donanımına aktarılacağı, buradan da 33 km mesafedeki “Çameli TM OG Barası” bağlanacağından söz edilmektedir.
Şekil 2
DEPREM VE HEYELAN TEHLİKESİ
Bent inşa edilecek saha en riskli deprem bölgesi içinde yer alıyor. Baraj aksından kuzey güney yönünde geçen aktif Acıpayam Fayı bulunuyor. Herhangi bir deprem anında baraj yıkılması olduğunda büyük felakete yol açabilir. Ayrıca İletim Hattı heyelanlı alandan geçmektedir.
PATLATMA VE TOZ ETKİSİ
Patlatmalar sarsıntılara yol açar. Çevredeki su kaynaklarının yolu değişir ya da kuruyabilir. Taş savrulmaları fauna ve floraya zarar verir. İnşaat sırasında sürekli olarak meydana gelecek toz; (kontrolsüz 25,511 kg/saat – kontrollü 12,755 kg/saat), bitkilerin yapraklarında stomaları kapatır, bitki ölür. Bitkilerde, meyve sebzelerde çiçek döllenmeleri olmaz.
MÜLKİYET DURUMU, ARAZİ KULLANIMI VE KAMULAŞTIRMA PLANI
Projenin tüm üniteleri orman ve kısmen tarım alanlarında kalmaktadır. Proje kapsamında; 254.245,86 m2 %36,22’si şahıs arazisi (tarım arazisi), 234,405.62 m2 ham toprak ve orman arazisi (22,24 hektarlık kısım orman arazisi %31,58’i) ve 221.670,75 m2 devletin hüküm ve tasrrufu altındaki %31,58’i (hazine arazisi), Belediyeye ait 278,13 m2 %0,04’ü etkilenecek.
Proje kapsamında kullanılacak araziler; maliye (hazine) arazisi, orman arazisi ve şahıs (tarım) arazisi niteliğindedir. Proje kapsamında Karaismailler Mahallesi’nde 61 adet parselde 83.429,12 m2, Alcı Mahallesi’nde 87 adet parselde 132.515,81 m2 ve Yolçatı Mahallesinde 2 adet parselde 36.300,93 m2 olmak üzere toplamda 150 adet parselde 254.245,86 m2 şahıs arazisinde, ayrıca Acıpayam Belediyesinin 278,13 m2 arazisinde kamulaştırma uygulanacağı belirtiliyor.
Dalaman Çayı ve kolları üzerinde inşa edilmiş 16 baraj ve HES bulunmaktadır. Tümüyle birlikte kümülatif değerlendirmesi yapılmadan proje uygulanamaz.
ÇED RAPORU GAYRİ CİDDİ
Planlanan proje Güneybatı Anadolu Denizli yöresinde yer almasına karşın, Nihai ÇED Raporunda şöyle bir ifade yer almaktadır:
Karaismailler projesinin yerinde yer alan Karaismailler HES projesinin su kaynağını oluşturan Dalaman Çayı; yaklaşık 3500 m yükseklikteki Kargapazarı dağlarından doğar. Akışını önce kuzey yönünde sürdürür birçok yan kolu olarak regülatör yerine gelir regülatör yerine gelmeden sağdan büyük kollardan birisi olan Penek Çayını alır. Dalaman Çayı, regülatör yerinden sonra batıya yönelerek soldan Tortum çayını alır. Tortum çayından biraz sonra yine soldan gelen Çoruh nehri ana koluna dökülür’’.
Bu bölgede Çoruh Nehri bulunmamaktadır. Bu ifadede geçen Çoruh Nehri kuzeydoğu Anadolu bölgesinde yer alır. Raporun bu bölümünün başka bir rapordan kopyalama yapıldığı, ciddiyetten ne kadar uzak olduğu gelişigüzel hazırlandığına dair bir örnektir.
KAMU YARARI BULUNMUYOR
Projeni yer seçimi yapılırken; ‘’bölgenin coğrafi durumu (topografik yapısı, jeoloji, depremsellik), projenin tesis edileceği havzanın düşü potansiyeli, akış potansiyeli, iklim ve su kaynakları (meteorolojik ve hidrolojik durumu) ve çevresel faktörler göz önünde bulundurulmuştur’’ şeklindeki ifade bilimsel temelli değildir. Dalaman Çayı ana kolu üzerinde baraj kurulabilecek artık boş yerin kalmadığı, uygun tek yerin Karaismailler mevkii olduğu görülmektedir. Barajın planlanmasında basında çıkan bazı haberlere bakılırsa yerel politikacıların bilim dışı söylemlerini de göz ardı etmemek gerekiyor.
Raporda eğer baraj yapılmaz ise projeden sağlanacağı 39 GWh/yıl enerji Türkiye’nin sosyal ve ekonomik gelişimi için kullanılmamış olacağı, bölgede yaşayan yöre halkının projeden sağlayacağı fayda dikkate alınmamış olacağı belirtiliyor.
Bu tür ifadeler genellikle para kazanma hırsında olan proje sahibi şirketler ile oy devşirme niyetinde olan politikacıların ortak söylemleridir. Yani çıkarına olandır. İncelediğim tüm ÇED raporlarında benzer ifadelere yer verilmektedir. Karaismailler Barajına ihtiyaç bulunmadığı gibi aşağıda sıraladığım zararları olacağından kamu yararından söz edilemez.
DALAMAN ÇAYI ÜZERİNDE KURULU (İLAVE KARAİSMAİLLER HES) BARAJ VE HİDROLELEKTRİK SANTRALLARIN ZARARLARI
Barajların,
Sulama
Taşkın önleme / akarsu rejimi düzenleme
Elektrik enerjisi üretimi
İçme ve kullanma suyu temini gibi yararları bulunur.
Ancak, bu yararlarının yanı sıra Dalaman Çayı üzerinde inşa edilen barajlarda da söz konusu olduğu üzere, barajların çevreye olumsuz etkileri vardır. Barajların tespit edilen çevreye 34 olumsuz etkisini maddeler halinde şöyle sıralayabiliriz:
1- Baraj bentleri için tarım toprağı alınmaktadır. Örneğin Dalaman Akköprü Barajı kil çekirdek dolgu bent yöntemi ile inşa edilmiş olup, kil malzemesi için, alüvyondan oluşan Dalaman Ovası kuzey bölümündeki 1. sınıf tarım toprakları alındı.
2- Tarımsal alanlar kamulaştırılınca, tarımda çalışanların bazıları bir anda işsiz kervanına katıldı.
3- Kamulaştırılan ve malzeme alınan yerler DSİ tarafından toprak sahiplerine değil, 3.şahıslara ihale yoluyla 2021 yılında satıldı.
4- Arazinin bütünlüğü, fiziksel ve doğal yapısı bozuldu. Uydu fotoğrafından far edilen devasa, uçurumlu çukurlar oluştu.
5– Barajlar ile tarihi kalıntıların sular altında kaldı.
6- Baraj yapımıyla bölgede bulunan tarım alanları göl suları altında bırakıldı.
7- Barajlar ile bölgede bulunan orman sahaları göl suları altında bırakıldı.
8- Suyun toplandığı bölgede bulunan bitki ve hayvan çeşitliliği yok edildi.
9- Yer altı su kaynakları bozularak tüm suların kimyasal özellikleri olumsuz yönde değişir.
10- Suyun toprağa yayılışı ve süzülüşü engellendi.
11- Barajlar, ürün verimini azalttı. Toprağı verimsizleştirdi.
12- Barajların kullanım ömürleri kısadır.
13- Barajlar devasa su kütlesi depoladıklarından yer kabuğu üzerinde gerilme oluşturur. Bu gerilme belli bir değeri aştığında bölgenin sismik olarak aktif hâle gelmesine yol açabilir.
14- Olası depremde baraj yıkılmaları sonucu vadideki yerleşimler su altında kalabilir.
15- Barajlarda suyun buharlaşması yedi kat fazla olur.
16- Barajdaki su kütleleri yazın ısıyı soğurup, kışın ısıyı salarak, yörenin iklimini ılımanlaştırır. Nemini arttırır. İklimi değiştirir.
17- Aşağıya bırakılan su miktarındaki azalma çayın aşağı bölgesindeki ekosistemi farklılaştırır. Toprak yapısı, bitki örtüsü, hayvan varlığı ve bakteri sistemi dahil her şey bozulur.
18- Üzerinde birçok bent bulunması dolayısıyla Dalaman Çayı eskisi gibi artık malzeme taşımıyor. Malzeme taşınamadığından delta oluşumu durdu.
19- Topraklarda tuzlanma olur. Tuzlanmış toprağın tekrardan tarıma kazandırılması güç ve pahalıdır.
20- Balıkların doğal yetişme alanları tahrip oldu. Barajlar balıkların çaydaki geçişlerine engel olur. Özellikle göçmen balık türlerinin azalmasına hatta nesillerinin tükenmesine yol açar.
21- Fazla yağışlarda baraj yıkılmaları olabilir.
22- Taşkınlar sırasında toprak ve kayalarda bulunan inorganik cıva suya karışır. Göl tabanında birikir. Metilasyon sürecinin sonunda organik metil cıvaya dönüşür. Metil cıva zehirli bir madde olup, bu maddeyi almış balıkları yiyen insanlarda ciddi sağlık sorunları oluşur.
23- Barajlar, sinekler için uygun üreme yeri olup, sıtma gibi hastalıkların yayılmasına zemin hazırlar.
24- Biyolojik oksijen ihtiyacı yeterince olmazsa su kokuşmaya başlar. Ötrofikasyona yol açar. Alg patlamaları olur.
25- Barajların set gerisi kısa sürede sedimentlerle/çamurla dolar.
26- Geniş yüzey alanlı ve sığ baraj gölleri canlı kütlenin çürümesi sonucu atmosfere önemli miktarda sera gazı (çoğunlukla metan) yayar. Sera gazı kirlenmesi olarak bilinen bu olay, küresel ısınmaya yol açar.
27- Birçok sulak alan, örneğin göller, bataklıklar kurur.
28- Toprağın (arazilerin) nemlilik oranı düşer.
29- Kuyuları besleyen suyun miktarı düşer.
30- Suyun kalitesi düşer.
31- Taşınan besin maddeleri barajlarda tutulduğundan delta ve deniz canlılarına besin maddeleri ulaşamaz.
32- Taşkın alanlarındaki kuşlar kaybolur. Islak alan kayıp verir.
33- Erozyona, sel ve kuraklığa neden olur.
34- Barajlar yüzünden insanlar göç eder. Anıları sular altında kalır. İnsanların huzuru kaçar. Psikolojileri bozulur.
Yukarıda sıralanan nedenlerden birçoğu Karaismailler Barajı için de geçerli nedenlerdir.
Kaynaklar
Eşref Atabey. 2013. Muğla ili Tıbbi Jeolojik Unsurları ve Halk Sağlığı. Muğla Belediyesi Kültür yayınları-13.
Eşref Atabey. 2024. Dalaman Çayı can çekişiyor. https://www.bodrumguncelhaber.com/dalaman-cayi-can-cekisiyor/?amp=1
Eşref Atabey. 2021. Su Damlası. Sarmal Kitabevi. 1.Baskı, Haziran 2021.228s.
Eşref Atabey. 2018. Suyun Hikayesi. 615s. Asi Kitap. İstanbul.
Eşref Atabey. 2023. Barajların Çevreye Olumsuz Etkileri. https://www.temizmekan.com/barajlarin-cevreye-olumsuz-etkileri/
Eşref Atabey. 2023. Barajların çevreye otuzüç etkisi. https://www.bodrumguncelhaber.com/barajlarin-cevreye-otuzuc-olumsuz-etkisi/
Aytekin Erten ve Alper Gürbüz, 2018. Dalaman Çayı Drenaj Havzasının Morfometrik İndisler Kullanarak Hidrolojik Özelliklerinin Belirlenmesi. http://uzalcbs.org/wp-content/uploads/bildiriler/2018/2018_6190.pdf
Cohen Enerji Grup A.Ş. 2023. Karaismailler Regülatörü Ve Hes (22,500 Mwm / 21,608 Mwe. Denizli İli, Acıpayam İlçesi, Dalaman Çayı Üzeri. Nihai Çed Raporu.
