DALAMAN ÇAYI CAN ÇEKİŞİYOR
DR. EŞREF ATABEY
Jeoloji Yüksek Mühendisi / Tıbbi Jeoloji uzmanı / Yazar
Muğla, Denizli ve Burdur il sınırları içinde kalan Dalaman Çayı; Çameli ve Dirmil Yaylaları üzerinde doğup, 201 km yol kat ettikten sonra Akdeniz’e dökülür. Dalaman Çayı geçtiği yerlere hayat verir. Yüzyıllardır Dalaman-Ortaca Ovasını sulamaktadır. Canlılar için yaşam kaynağı olmaya devam ediyor. Doğa insan içindir; anlayışıyla, çayın boğazlarına kurulan 17 baraj ve HES ile artık can çekişiyor. Buna bağlı olarak son yıllarda çayın suyu giderek azalmakta ve çay yatağında kurumalar gözlenmektedir. Dalaman Çayı ve kolları üzerinde çaya nefes aldırmayacak kadar çok sayıda peş peşe sıralanan baraj ve hidroelektrik santralleri yer alıyor. Çayın boğazı adeta sıkılmış ve boğulması pek yakındır. Sakın ha Dalaman Çayı üzerinde bent yapılmayan yer kalmasın.
Türkiye’de üzerinde bu kadar fazla sayıda baraj ve HES kurulan bir başka akarsu yok. Dalaman Çayı bu alanda birinci. Meteorolojik ve hidrolojik kuraklığın etkilediği Dalaman Çayı’nda şimdi de kurulan barajlar sonucunda tarımsal kuraklığa yol açıyor.
Dünyadaki su krizi ile hepimiz yüzleşeceğiz. Dünyanın hiçbir yerinde bundan kaçış yok. Varsıl insanlar ve tatlı su kaynakları bakımından zengin ülkelerde yaşayan insanların şu an bu sorunu yaşayanlara göre daha uzun zamanı var. Kabul etmemiz gereken bir gerçek var ki, kalıcı ve sağlıklı önlemler alınmazsa Dünyadaki temiz tatlı su yetmeyecek ve bir gün tükenme noktasına gelecek.
Su ve gıda güvenliği bakımından, barajlar ve hidroelektrik santrallerinin (HES) aşağıda sıraladığım çevreye olumsuz etkilerine bakılırsa, ‘barajlar çözümün değil, sorunun bir parçası’ olduğunu söyleyebilirim.
Üzerine baraj kurulan nehirler, akıntıyla su havzasına besin ve mineralleri taşıyamaz hale gelir. Bu da daha çok erozyon, yağmur suyunun daha çok emilimi, daha çok tatlı su kaybına neden olarak çölleşme sorununu arttırır. Bir ekosisteme can veren nehirdir. Aynı bizim damarlarımız gibi. Organizmamızın her tarafına kan taşıyan damarlarımız gibi. Damarlarımız tıkandığında yaşadığımız şeyin adı kalp krizidir. Barajlar gezegenimizin damarlarını tıkar.
İnsanoğlu son 100 yıl içerisinde suyu bir yerden diğerine taşımada, toplamada 1980’li yıllara kadar çok başarılı oldu. Bu yapılan, büyük bir başarı olarak biliniyordu. Fakat 1980’li yıllardan sonra iş biraz değişmeye başladı. Yapılan bilimsel çalışmalar barajların zararlarının çok ve birçoğunun da geri dönülemez olduğunu ortaya koydu.
DALAMAN ÇAYI DRENAJ AĞI
Dalaman Çayı, Boncuk Dağlarından doğan kuzeyde Çameli yöresi Göl Dere ve Kozan Dere ile güneyden Altınyayla (Dirmil) yöresinden gelen Akdere ve Koca Derenin birleşmesiyle doğar ve kuzeye yönelir. Evciler’i geçtikten sonra Gölhisar merkeze ulaşır. Gölhisar platosunu güney kuzey yönünde kat ederek Bedirbey Mevkii’nde kuzeyden Acıpayam Ovası’ndan drene olan kurutma kanalıyla birleşir. Bu noktadan itibaren güneybatıya yönelir. Kelekçi’yi geçip Suçatı Mevkii’ne ulaşır. Suçatı Mahallesinde doğudan gelen Suçatı Çayı ile birleşir. Sandalcık Mevkii’nden sonra batı kanadından sırasıyla Kızılağıl Dere, Gökçay Dere, Ören Dere, Cehennem Dere ile Akköprü Mevkii’nde Çayhisar Dereyi kendisine katarak Ortaca Çaylı Mevkii’ne ulaşır. Buradan güneye yönelir ve Dalaman Ovasını kat ederek, doğduğu yerden itibaren 201 km yol kat ettikten sonra Akdeniz’e dökülür.
Şekil 1
DALAMAN ÇAYI AKİFERİ
Dalaman Çayı büyük oranda Gölhisar ve Acıpayam havzalarından beslenir. Jeolojik olarak havzada, akifer yani su rezervuarı özelliği olan kireçtaşlarıyla, kumtaşı ve çakıltaşı kaya birimleri bulunur.
Şekil 2
DALAMAN ÇAYI ÜZERİNDE KURULU BARAJLAR
Dalaman Çayı üzerinde, 1999 ile 2006 yılları arasında Denizli Merkezli Bereket Enerji Üretim A.Ş.ye ait, Dalaman HES Santralleri adı altında 6 santral, Akköprü HES, Narlı-HES ile planlama aşamasında Karaismailler Regülatörü-HES bulunur. Bereket Enerjiye ait 6 santralin göl alanları toplamı 1657 dönüm yani 1.657.000 m2’dir. Dalaman Çayı’ndaki rafting faaliyetleri yaklaşık 1000 kişiye iş olanağı sağlıyorken, Bereket Enerjiye ait 6 santralde sadece 73 kişi çalıştığı belirtiliyor.
1- HES-1: 2005 yılında açılmıştır. Kızılkaya Mahallesi Bayramdağı Mevkii’ndedir. Göl alanı 225 dönümdür.
2- HES-2: 2001 yılında açılmıştır. Pınar Mahallesi Çokmaşat Mevkii’ndedir. Göl alanı 220 dönümdür.
3- HES-3: 2000 yılında açılmıştır. Atakent Mahallesi Bozörü-Akkaya Mevkii’ndedir. Göl alanı 160 dönümdür.
4- HES-4: 1999 yılında açılmıştır. Atakent Mahallesi Bülüçlü Mevkii’ndedir. Göl alanı 362 dönümdür
5- HES-5: 2001 yılında açılmıştır. Yerbelen Mahallesi Eski Fethiye Yolu. Göl alanı 190 dönümdür.
Şekil 3
6- Akköprü Barajı: Akköprü Barajı sulama, enerji ve taşkın kontrolü amacıyla yapımına 1995 yılında başlanan ve Mart 2011 tarihinde su tutulmaya başlanan, Türkiye’nin 6. büyük barajıdır. Normal su kotunda göl hacmi 8,92 km2’dir.
Barajda depolanacak 384 milyon m3 su ile 1.419.200 dönüm arazinin sulanması planlanmıştır. Hizmete girmesinden bu yana 13 yıl geçmesine karşın sulama amacı yerine getirilmemiştir. Sulama projesi inşaatı devam etmektedir. Güncelliğini yitirmesi dolayısıyla Dalaman sulama projesi önemini kaybetmiştir. İhtiyaçta kalmamıştır.
7- Narlı Barajı: 2006 yılında açılmıştır. Narlı Mahallesi Gökyar Mevkii’ndedir. Göl alanı 500 dönümdür.
8- Sami Soydan Sandalcık Barajı: Suçatı Çayı’nın Dalaman Çayı ile birleştiği noktada kurulmuştur.
9- Akdere Barajı: Acıpayam Çakırköy Mevkii’nde Dalaman Çayı kolu olan Akdere üzerinde kurulmuştur.
10- Akalan Barajı: Acıpayam Akalan Mevkii’nde Dalaman Çayı kolu olan Akdere üzerinde kurulmuştur.
11- Belkaya-1 Barajı: Gölhisar Belkaya Mevkii’nde Dalaman Çayı kolu olan Aksu Dere üzerinde kurulmuştur.
12- Belkaya-2 Barajı: Gölhisar Belkaya Mevkii’nde Dalaman Çayı kolu olan Aksu Dere üzerinde kurulmuştur.
13- Eşeler Barajı: Acıpayam Dodurgalar Mevkii’nde Dalaman Çayı kolu olan Kuruçay Dere üzerinde kurulmuştur.
14- Çavdır Barajı: Çavdır Mevkii’nde Dalaman Çayı kolu olan Bayındır Dere üzerinde kurulmuştur.
15- Kozağacı Barajı: Çavdır Kozağacı Mevkii’nde Dalaman Çayı kolu olan Akmaden Dere üzerinde kurulmuştur.
16- Yapraklı Barajı: Altınyayla Asmalı Mevkii Dalaman Çayı üzerinde Cırlayıkkısığı Boğazında kurulmuştur.
17- Karaismailler Regülatörü ve HES (2024 yılı planlanan): Dalaman Çayı üzerinde Acıpayam Karaismailler Mevkii’nde planlanmaktadır.
Şekil 4
DALAMAN ÇAYI ÜZERİNDE KURULU BARAJ VE HİDROLELEKTRİK SANTRALLARIN ZARARLARI
Barajların,
Sulama
Taşkın önleme / akarsu rejimi düzenleme
Elektrik enerjisi üretimi
İçme ve kullanma suyu temini gibi yararları bulunur.
Ancak, bu yararlarının yanı sıra Dalaman Çayı üzerinde inşa edilen barajlarda da söz konusu olduğu üzere, barajların çevreye olumsuz etkileri vardır. Barajların tespit edilen çevreye 34 olumsuz etkisini maddeler halinde şöyle sıralayabiliriz:
1- Dalaman Akköprü Barajı kil çekirdek dolgu bent yöntemi ile inşa edilmiş olup, kil malzemesi için, alüvyondan oluşan Dalaman Ovası kuzey bölümündeki 1. sınıf tarım toprakları alındı.
2- Tarımsal alanlar kamulaştırılınca, tarımda çalışanların bazıları bir anda işsiz kervanına katıldı.
3- Kamulaştırılan ve malzeme alınan yerler DSİ tarafından toprak sahiplerine değil, 3.şahıslara ihale yoluyla 2021 yılında satıldı.
4- Arazinin bütünlüğü, fiziksel ve doğal yapısı bozuldu. Uydu fotoğrafından far edilen devasa, uçurumlu çukurlar oluştu.
5– Barajlar ile tarihi kalıntıların sular altında kaldı.
6- Baraj yapımıyla bölgede bulunan tarım alanları göl suları altında bırakıldı.
7- Barajlar ile bölgede bulunan orman sahaları göl suları altında bırakıldı.
8- Suyun toplandığı bölgede bulunan bitki ve hayvan çeşitliliği yok edildi.
9- Yer altı su kaynakları bozularak tüm suların kimyasal özellikleri olumsuz yönde değişir.
10- Suyun toprağa yayılışı ve süzülüşü engellendi.
11- Barajlar, ürün verimini azalttı. Toprağı verimsizleştirdi.
12- Barajların kullanım ömürleri kısadır.
13- Barajlar devasa su kütlesi depoladıklarından yer kabuğu üzerinde gerilme oluşturur. Bu gerilme belli bir değeri aştığında bölgenin sismik olarak aktif hâle gelmesine yol açabilir.
14- Olası depremde baraj yıkılmaları sonucu vadideki yerleşimler su altında kalabilir.
15- Barajlarda suyun buharlaşması yedi kat fazla olur.
16- Barajdaki su kütleleri yazın ısıyı soğurup, kışın ısıyı salarak, yörenin iklimini ılımanlaştırır. Nemini arttırır. İklimi değiştirir.
17- Aşağıya bırakılan su miktarındaki azalma çayın aşağı bölgesindeki ekosistemi farklılaştırır. Toprak yapısı, bitki örtüsü, hayvan varlığı ve bakteri sistemi dahil her şey bozulur.
18- Üzerinde birçok bent bulunması dolayısıyla Dalaman Çayı eskisi gibi artık malzeme taşımıyor. Malzeme taşınamadığından delta oluşumu durdu.
19- Topraklarda tuzlanma olur. Tuzlanmış toprağın tekrardan tarıma kazandırılması güç ve pahalıdır.
20- Balıkların doğal yetişme alanları tahrip oldu. Barajlar balıkların çaydaki geçişlerine engel olur. Özellikle göçmen balık türlerinin azalmasına hatta nesillerinin tükenmesine yol açar.
21- Fazla yağışlarda baraj yıkılmaları olabilir.
22- Taşkınlar sırasında toprak ve kayalarda bulunan inorganik cıva suya karışır. Göl tabanında birikir. Metilasyon sürecinin sonunda organik metil cıvaya dönüşür. Metil cıva zehirli bir madde olup, bu maddeyi almış balıkları yiyen insanlarda ciddi sağlık sorunları oluşur.
23- Barajlar, sinekler için uygun üreme yeri olup, sıtma gibi hastalıkların yayılmasına zemin hazırlar.
24- Biyolojik oksijen ihtiyacı yeterince olmazsa su kokuşmaya başlar. Ötrofikasyona yol açar. Alg patlamaları olur.
25- Barajların set gerisi kısa sürede sedimentlerle/çamurla dolar.
26- Geniş yüzey alanlı ve sığ baraj gölleri canlı kütlenin çürümesi sonucu atmosfere önemli miktarda sera gazı (çoğunlukla metan) yayar. Sera gazı kirlenmesi olarak bilinen bu olay, küresel ısınmaya yol açar.
27- Birçok sulak alan, örneğin göller, bataklıklar kurur.
28- Toprağın (arazilerin) nemlilik oranı düşer.
29- Kuyuları besleyen suyun miktarı düşer.
30- Suyun kalitesi düşer.
31- Taşınan besin maddeleri barajlarda tutulduğundan delta ve deniz canlılarına besin maddeleri ulaşamaz.
32- Taşkın alanlarındaki kuşlar kaybolur. Islak alan kayıp verir.
33- Erozyona, sel ve kuraklığa neden olur.
34- Barajlar yüzünden insanlar göç eder. Anıları sular altında kalır. İnsanların huzuru kaçar. Psikolojileri bozulur.
DALAMAN ÇAYI’NDA KURAKLIK
En yaygın kuraklık tanımlamaları belirli zaman döneminde örneğin 30 yıllık dönemde meydana gelen sapma diye nitelendirilen meteorolojik, bitkinin kök bölgesinde nemin / suyun bitkinin büyüyüp gelişmesi için yeterli olmadığı tarımsal ve uzun süre yağış eksikliğinde ortaya çıkan yüzey ve yer altı suyu rezervinde azalma olan hidrolojiktir. Bunlara ek olarak atmosferik, klimatolojik, coğrafi ya da endüstriyel, ormancılık ve orman yangınları, enerji üretimi, su kaynakları, denizcilik ve mesire yerleri de eklenebilir.
Dalaman Çayı üzerinde inşa edilen çok sayıda baraj ve HES’ler nedeniyle çayın suyu tutulmuş, çay yatağında kurumalar ve kuraklık baş göstermiştir. Akköprü Barajı’nın kapakları 2020 yılında kapatıldığında, Çaya su inmeyince bu sefer kilometrelerce uzunlukta olan çay yatağında toplu balık ölümleri oldu.
Dalaman Çayı üzerindeki Barajlar turizmi de vurdu. Dalaman Çayı’nda yılda yaklaşık 30.000 kişi rafting ve su sporları yapıyordu. Barajlar yapılınca rafting sporu sonu, dolayısıyla büyük bir turizm geliri riske atılmış olduğu belirtiliyor.
Şekil 5
Dalaman Çayı üzerinde çok sayıda baraj ve HES kurulu iken, Aydın ili bazı siyasileri ‘’Dalaman Çayı önünde Akköprü barajı olsa da çay denize aktığını, çayın Ege Denizi’ne boşa aktığını ve bunun önüne geçeceklerini, Dalaman Çayı’nı tünelle Aydın’daki Kemer Barajı’na bağlanması projesinin hayata geçmesi için çalıştıklarını’’ dile getirmektedirler. Anlaşılan Popülizm adına Dalaman Çayı’nın boğazını sıkmaya, çayı kurutmaya niyetli görünüyorlar. Bir akarsuyun tüm canlılar için ne anlama geldiğinden haberleri yok sanırım. Doğa insan içindir; anlayışındalar.
Kaynaklar
Eşref Atabey. 2021. Su Damlası. Sarmal Kitabevi. 1.Baskı, Haziran 2021.228s.
Eşref Atabey. 2018. Suyun Hikayesi. 615s. Asi Kitap. İstanbul.
Eşref Atabey. 2013. Muğla ili Tıbbi Jeolojik Unsurları ve Halk Sağlığı. Muğla Belediyesi Kültür yayınları-13.
Muğla İli 2021 Yılı Çevre Durum Raporu. Muğla Valiliği Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği İl Müdürlüğü-2022.
Eşref Atabey. 2023. Barajların Çevreye Olumsuz Etkileri. https://www.temizmekan.com/barajlarin-cevreye-olumsuz-etkileri/
Eşref Atabey. 2023. Barajların çevreye otuzüç etkisi. https://www.bodrumguncelhaber.com/barajlarin-cevreye-otuzuc-olumsuz-etkisi/
Aytekin Erten, Alper Gürbüz, 2018. Dalaman Çayı Drenaj Havzasını
n Morfometrik İndisler Kullanarak Hidrolojik Özelliklerinin Belirlenmesi. http://uzalcbs.org/wp-content/uploads/bildiriler/2018/2018_6190.pdf
